In Gedragsverandering – Van principe tot praktijk nemen Ben van Hamersveld en Lynn Voogt de lezer mee in het complexe maar zeer actuele vakgebied van gedragsverandering. Hun boek is opgedeeld in vier overzichtelijke delen die elk een fundament van het vakgebied behandelen: gedragsverandering als specialisme, gedrag begrijpen, gedrag veranderen en de praktische stappen naar verandering. Een zeer lezenswaardig boek, gericht op studenten in het hoger onderwijs die burgers, consumenten en medewerkers een duwtje in de goede richting willen geven. Het boek kent een online leeromgeving met opdrachten en is prettig vormgegeven.
géén kille denkmachines
Wat het boek bijzonder sterk maakt, is de expliciete afrekening met het rationele mensbeeld. Waar veel verandermodellen nog uitgaan van ‘voorlichten = veranderen’, benadrukken Voogt en van Hamersveld dat mensen géén kille denkmachines zijn. Het zijn emotionele, beïnvloedbare en soms ronduit irrationele wezens. Dit wordt helder uitgelegd aan de hand van het onderscheid tussen ‘econs’ (rationeel, denkend als dr. Spock) en ‘humans’ (impulsief, zoals Homer Simpson). Een krachtig beeld dat beklijft.
In organisaties – mijn eigen referentiekader – zie ik vaak dat oplossingen al klaarliggen vóór het gedrag goed geanalyseerd is. Bijvoorbeeld de alom bekende training ‘persoonlijk leiderschap’ die klakkeloos wordt uitgerold, zonder scherp te krijgen of dit het juiste middel is. Dit boek pleit terecht voor omkering: begin bij het doelgedrag en pas dán de interventie toe.
Kahneman
De auteurs bouwen verder op het werk van Kahneman (Ons feilbare denken, over Systeem 1 en 2) en leggen uit dat gedrag voortkomt uit beperkte cognitieve capaciteit, sociale beïnvloeding en de fysieke en sociale omgeving. De uitleg van heuristieken en biases is verhelderend, met voorbeelden als ‘present bias’ en ‘status quo bias’ die herkenbaar zijn in iedere verandercontext. Ook het verschil tussen descriptieve en injunctieve normen is relevant, zeker als je gedrag probeert te sturen binnen teams of afdelingen.
Wat ik waardeer, is de aandacht voor sociale invloeden en het gebruik van autoriteit, conformisme en publieke beloftes als beïnvloedingsmiddelen. In een tijd waarin groepsdynamiek steeds vaker bepalend is voor het succes van verandering, biedt dit houvast.
zes gedragsbepalers
De zes gedragsbepalers – weten, willen, kunnen, weerstanden, sociaal en gemak – vormen de kern van het derde deel van het boek. Elk hoofdstuk biedt praktische technieken, zoals ‘framing’, ‘altercasting’ en ‘nudging’. De balans tussen theorie en praktijk is hier sterk: gedragsprincipes worden helder uitgelegd én verbonden aan toepasbare technieken.
De nuance die de auteurs aanbrengen verdient een compliment: gedrag is zelden alleen een kwestie van meer kennis. Weten is nodig, maar zelden genoeg. Dit sluit aan bij mijn praktijkervaring: bewustwording zonder handelingsperspectief leidt zelden tot verandering. Ook de waarschuwing voor het overschatten van intenties (de ‘intention-behaviour gap’) is zeer waardevol.
weerstand
Wat het boek voor mij onderscheidt van oppervlakkige verandergidsen, is de manier waarop het met weerstand omgaat. Er wordt niet geroepen dat weerstand 'weg moet', maar juist dat die waardevolle informatie bevat. De driedeling in reactance (aversie tegen dwang), scepsis en inertia (passiviteit) geeft taal aan veelvoorkomende blokkades in organisaties. Praktische tips, zoals het bieden van keuzevrijheid en het inzetten van de juiste afzender, zijn direct bruikbaar.
Het laatste deel – over de stappen bij gedragsverandering – biedt een logische structuur: schets de situatie, kies doelgedrag, doe een gedragsanalyse en ontwerp een passende interventie. Toch mist hier voor mij, als iemand met ervaring in veranderprocessen binnen organisaties, enige realiteitszin. De auteurs leggen de lat hoog qua analyse en maatwerk, maar gaan voorbij aan de beperkte tijd en expertise van managers. Juist dit punt had ik graag verder uitgediept gezien, omdat het vaak hier is waar gedragsverandering in organisaties spaak loopt: de vertaalslag naar de praktijk.
Diepgravend, rijk boek
Gedragsverandering – Van principe tot praktijk is een diepgravend, rijk boek dat psychologie, gedragswetenschap en praktische interventies samenbrengt in een helder verhaal. De kracht zit in het realistische mensbeeld, de toegankelijke uitleg van gedragsmechanismen en de concrete technieken. Voor wie gedragsverandering serieus wil aanpakken, biedt dit boek inzichten én handvatten. Het vraagt echter wel iets van de lezer: aandacht, reflectie en bereidheid om oppervlakkige oplossingen los te laten.
Voor beleidsmakers en communicatieprofessionals is dit boek verplichte kost – mits ze bereid zijn om eerst te begrijpen, en pas daarna te sturen. Zoals de auteurs treffend stellen: ‘Een middel volgt uit het doel, niet andersom.’
Over Peter de Roode
Drs. Peter de Roode is zelfstandig adviseur en trainer. Hij ondersteunt organisaties bij het invoeren van grootschalige veranderingen waarbij gedragsverandering centraal staat.