Formatief handelen: Van toetsen naar leren

Formatief handelen vormt het hart van effectief onderwijs. Waar traditioneel onderwijs zich vooral richt op summatieve toetsing aan het einde van een leerperiode, draait formatief handelen om het tijdens het leerproces verzamelen en gebruiken van informatie. Docenten krijgen zo continu inzicht in waar leerlingen staan en kunnen tijdig bijsturen. Het is een cyclisch proces waarbij feedback, leerdoelen en tussentijdse evaluatie centraal staan.

Deze aanpak verschuift de focus van cijfers naar leren. In plaats van alleen te meten wat leerlingen weten, onderzoek je hoe ze leren en waar ze ondersteuning nodig hebben. Formatief handelen vraagt om een fundamenteel andere rol van de docent: van kennisoverdrager naar begeleider van leerprocessen.

De formatieve leercyclus in actie

De formatieve leercyclus kent duidelijke stappen: het formuleren van heldere leerdoelen, het verzamelen van bewijs over het leren, het analyseren van dat bewijs, en het aanpassen van het onderwijs. Deze cyclus herhaalt zich voortdurend. Cruciaal is dat Jouke Brouwer benadrukt: het gaat niet om een eenmalige actie, maar om een doorlopend proces van observeren, interpreteren en handelen.

Docenten die formatief handelen, stellen zich fundamentele vragen: Waar staat deze leerling nu? Waar moet hij naartoe? Hoe kan ik hem daar het beste bij helpen? Deze vragen vormen de basis voor gerichte interventies tijdens het leerproces, niet achteraf wanneer het te laat is.

Feedback als motor van leren

Binnen formatief handelen speelt feedback een cruciale rol. Maar niet zomaar feedback: het moet gaan om informatie die de leerling verder brengt. Correctieve feedback bij toetsen heeft weinig effect. Wat wel werkt is frequente, cyclische feedbackdialogen waarin docent en leerling samen onderzoeken waar de leerling staat en wat de volgende stap is.

In Formatief handelen in de les wordt benadrukt dat de feedback zich moet richten op drie essentiële vragen: Waar ga ik naartoe? (het leerdoel), Waar sta ik nu? (de huidige situatie) en Wat is mijn volgende stap? (de actie). Deze structuur geeft richting aan het leerproces en vergroot eigenaarschap bij leerlingen.

Van formatief handelen naar differentiatie

Formatief handelen en differentiatie zijn onlosmakelijk verbonden. Wanneer je als docent continu informatie verzamelt over hoe leerlingen leren, kun je je onderwijs daarop afstemmen. Niet iedere leerling heeft dezelfde uitleg, dezelfde tijd of dezelfde opdrachten nodig. Formatief handelen levert de informatie die nodig is om verantwoorde keuzes te maken in differentiatie.

Deze verbinding is essentieel: formatief handelen zonder differentiatie is als een thermometer zonder verwarmingsknop. Je meet wel, maar doet er niets mee. Omgekeerd is differentiatie zonder formatief handelen gokken: je hebt geen betrouwbare informatie over wat leerlingen nodig hebben.

Formatief handelen in activerend onderwijs

Formatief handelen komt pas echt tot leven in activerend onderwijs. Wanneer leerlingen zelf aan het werk zijn, actief bezig zijn met de leerstof en met elkaar in gesprek gaan, ontstaan natuurlijke momenten voor formatief handelen. Docenten kunnen dan observeren, luisteren en gerichte vragen stellen om het leren zichtbaar te maken.

De kunst is om formatief handelen te verweven met activerende werkvormen. Dit versterkt elkaar: activerende werkvormen creëren kansen voor formatief handelen, terwijl formatief handelen weer inzichten oplevert voor het verder activeren van leerlingen. Het wordt een continu proces van leren, observeren en bijsturen.

De impact: van meten naar verbeteren

De werkelijke kracht van formatief handelen ligt in de vertaalslag van informatie naar actie. Het gaat niet om meer toetsen, maar om anders kijken naar leren. Docenten die formatief handelen beheersen, zien hun lessen als voortdurend onderzoek: wat werkt voor deze leerling op dit moment?

Dit vraagt om een veilige leeromgeving waarin fouten gezien worden als leermomenten en waarin leerlingen durven te laten zien waar ze staan. Growth mindset en formatief handelen versterken elkaar. Samen creëren ze een cultuur waarin ontwikkeling centraal staat, niet prestatie. Waarbij het proces telt, niet alleen het eindresultaat.

Formatief handelen is geen trucje of methode, maar een fundamentele manier van denken over onderwijs. Het verschuift de focus van 'lesgeven' naar 'leren begeleiden'. Van beoordelen naar ontwikkelen. Van achteraf vaststellen naar tijdens het proces verbeteren. Dat maakt het krachtig, maar ook uitdagend. Het vraagt om andere vaardigheden, een andere houding en vooral: om volharding. De opbrengst is echter de moeite waard: leerlingen die eigenaar worden van hun eigen leerproces en beter leren.